Circulariteit in de bouw en auteursrechten van de architect

Door circulair te bouwen worden gebouwen, gebieden en infrastructuur ontwikkeld en hergebruikt zonder dat natuurlijke hulpbronnen onnodig worden aangetast, de leefomgeving wordt vervuild en ecosystemen worden verstoord. Gebouwen worden bijvoorbeeld zo ontworpen en vormgegeven dat zij in de toekomst makkelijk kunnen worden aangepast vanwege de veranderende behoefte van de gebruiker of de omgeving. Een circulair gebouw is dus niet statisch, maar dynamisch en kan aan verandering onderhevig zijn. Het gevolg hiervan is dat het gebouw er na verloop van tijd anders uit kan komen te zien. Het gebouw kan daardoor ook afwijken van het oorspronkelijke ontwerp van de architect.

De architect kan in sommige gevallen iets doen tegen deze verandering op basis van zijn auteursrechten of persoonlijkheidsrechten die de architect als maker heeft op het gebouw. In dit blog bespreken we enkele auteursrechtelijke aspecten waar men bedacht op moet zijn wanneer er circulair wordt gebouwd.

Wat is het auteursrecht en aan wie komt het toe?

Het auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst ten aanzien van de waarneembare vorm van zijn werk. Op grond van dit auteursrecht heeft de maker de uitsluitende bevoegdheid het werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. Een auteursrecht hoeft niet te worden geregistreerd of gevestigd, het ontstaat vanzelf wanneer het aan de wettelijke criteria voldoet. De wet bepaalt dat de maker degene is wiens vrije en creatieve keuzes in het werk terug te vinden zijn. Een architect die een gebouw heeft ontworpen is dus in beginsel aan te merken als de maker van dit gebouw. Dit betekent dat de architect meestal de auteursrechten bezit op zijn werk en dus niet de aannemer of de metselaar die het gebouw daadwerkelijk heeft gebouwd.

Auteursrechten overdragen?

Een architect kan zijn auteursrechten overdragen aan derden, zoals zijn opdrachtgever. Doet hij dat niet, dan blijft hij in beginsel auteursrechthebbende. Draagt de architect zijn auteursrechten over, dan worden de exploitatierechten die aan het auteursrecht verbonden zijn overgedragen aan de verkrijger. De verkrijger is door deze overdracht auteursrechthebbende geworden van het werk en kan het werk exploiteren (zoals bijvoorbeeld derden toestemming geven het werk te verveelvoudigen en/of openbaar te maken).

De architect kan echter niet al zijn rechten overdragen aan een derde. De wet bepaalt namelijk dat bepaalde rechten van de maker (ook wel persoonlijkheidsrechten genoemd) altijd verbonden dienen te blijven aan de maker. Deze persoonlijkheidsrechten beschermen namelijk de immateriële belangen van de maker, zelfs na overdracht van het auteursrecht, en zullen in de regel pas hun werking verliezen na overlijden.

Welke persoonlijkheidsrechten zijn er?

De wet kent de architect verschillende persoonlijkheidsrechten toe. Zo kan de architect bijvoorbeeld verbieden dat het werk openbaar wordt gemaakt zonder naamsvermelding of met een andere aanduiding dan zijn naam. Ook kan de architect zich verzetten tegen een wijziging in de benaming van het werk of zijn naam wanneer dit op of in het werk voorkomt. Voornoemde persoonlijkheidsrechten zullen bij een verandering van een circulair gebouw niet snel tot problemen leiden.

Dat kan echter anders zijn bij persoonlijkheidsrechten die de architect het recht geven zich te verzetten tegen:

• elke andere wijziging van het werk (tenzij deze wijziging van zodanige aard is dat verzet in strijd is met de redelijkheid); of
• tegen elke misvorming, verminking of aantasting van het werk (indien dit tot reputatieschade van de architect kan leiden).

Op het moment dat een auteursrechtelijk beschermd werk wordt gewijzigd kan de architect dus mogelijk op grond van zijn persoonlijkheidsrechten optreden tegen voornoemde wijzigingen.

Gevolgen van het inroepen van persoonlijkheidsrechten door de architect?

Of een beroep van de architect op zijn persoonlijkheidsrechten succesvol is, hangt steeds af van de omstandigheden van het geval. Van een wijziging kan al snel sprake zijn als bijvoorbeeld circulair geproduceerde gevelplaten worden verwijderd, waardoor het uiterlijk verandert. Of wanneer er sprake is van modulaire bouw waardoor het af- of aankoppelen van nieuwe modules leidt tot een wijziging van het werk.

Het risico bestaat dan dat de architect zijn persoonlijkheidsrechten inzet om de wijziging te voorkomen. Ook kan het zo zijn dat de architect voorwaarden of eisen stelt aan de wijziging. In het ergste geval komt de kwestie voor de rechter. De rechter zal moeten beoordelen of de wijziging dusdanig van aard is dat dit tot reputatieschade kan leiden voor de architect. Een geplande wijziging van het gebouw door de projectontwikkelaar kan behoorlijke vertraging oplopen wanneer de architect zich beroept op zijn persoonlijkheidsrechten en meent dat de wijziging geen doorgang kan vinden.

Persoonlijkheidsrechten zijn niet altijd absoluut

De projectontwikkelaar hoeft echter niet altijd rekening te houden met de persoonlijkheidsrechten van de architect. De Hoge Raad heeft namelijk geoordeeld dat als de architect een beroep wil doen op zijn persoonlijkheidsrechten, er sprake dient te zijn van:

• een aantasting van een auteursrechtelijk beschermd werk; én
• die aantasting tot reputatieschade kan leiden.

Of er sprake is van reputatieschade is weer afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Hierbij spelen:

• de aard en de ernst van de aantasting;
• de mate van bekendheid van de architect bij het relevante publiek;
• en de redenen voor de wijziging waarin de aantasting is gelegen een rol.

Ook kan mee worden gewogen of de wijziging waarneembaar is voor het relevante publiek en of er veel tijd is verstreken tussen de voltooiing van het werk en de aantasting. Deze nuancering van het persoonlijkheidsrecht van de architect door de Hoge Raad geeft projectontwikkelaars dus de mogelijkheid om zich met succes te verweren tegen vermeende aanspraken van de architect.

Afstand doen van persoonlijkheidsrechten bij circulair bouwen

De wet kent uitzonderingen waardoor de architect van bepaalde persoonlijkheidsrechten afstand kan doen. Van het recht om op te komen tegen verandering van de naam van maker of misvorming, verminking of aantasting kan geen afstand gedaan worden. Overdracht van de auteursrechten zal doorgaans niet als afstand van de persoonlijkheidsrechten kwalificeren. Het is dus van belang dat bij circulaire bouw extra aandacht wordt besteed aan deze persoonlijkheidsrechten van de architect, omdat het voor de hand ligt dat dit gebouw in de toekomst zal veranderen van uiterlijk. Het verdient daarom aanbeveling om te controleren of de auteursrechten zijn overgedragen en om daarnaast in kaart te brengen of er afstand is gedaan van de persoonlijkheidsrechten. Zijn enkel de auteursrechten overgedragen, dan kan het raadzaam zijn de architect te benaderen en hem alsnog te laten instemmen met de verandering van het gebouw.

Heeft u naar aanleiding van dit artikel vragen over auteursrechten bij circulair bouwen of heeft u andere vragen over auteurs- of persoonlijkheidsrechten? Neem dan contact op met een van onze specialisten Valerie Lipman of Joost van Dongen.

Deze pagina is op 8 augustus 2023 voor het laatst bijgewerkt.